SARAJEWO I WOJNA. WSPÓŁCZESNE TRAUMY BOŚNIAKÓW.

Ferhadija, reprezentacyjny deptak i chyba najsłynniejsza ulica Sarajewa jest pełna ludzi niezależnie od pory dnia. Nie jest ważne, czy idę tam o ósmej, dwunastej, piętnastej czy dwudziestej, w lokalnych kawiarniach, których w tej okolicy na pęczki, młodzi Sarajewianie z nieodłącznym papierosem bośniackiej marki Drina w dłoni, patrzą się, wydawałoby się, beztrosko, na swoich rozmówców, czy w przestrzeń przed nimi. Na środku deptaka, gdzie zaczyna się dawna ottomańska dzielnica, widnieje wielki napis: „Sarajewo: spotkanie kultur”. Dla osoby będącej przez chwilę w stolicy Bośni, Sarajewo jawi się jako tętniące życiem miasto. Też mi się takie wydawało, kiedy zaczęłam tam mieszkać. Aż do czasu, kiedy znajomi Bośniacy zaczęli powoli odsłaniać przede mną niezagojone wojenne rany i wspomnienia, które chcieliby wymazać z pamięci.

Portret pierwszy: Jelena

Pierwszy raz oznakę powojennej traumy widzę u Jeleny, mojej współlokatorki.Wchodzę do naszej sypialni na palcach  i bezszelestnie staram się zamknąć drzwi, by jej nie obudzić. Nagle Jelena zrywa się z łóżka z krzykiem i oznaką paniki na twarzy. – Jelena, coś się stało? Co Ci się śniło? – pytam nieco przerażona. Odpowiada już nieco uspokojona widząc moją zatroskaną twarz. – Mimo, że to już tyle lat minęło, nie potrafię się pozbyć tego wrażenia z głowy. Wiesz dobrze, że jestem z mieszanej rodziny. Tacy, jak my, mieli najgorzej. Nigdzie nie byliśmy swoi. Po tym, jak w sąsiedniej wsi u mojej kuzynki Dragany pewnej nocy wpadli do nich sąsiedzi dzierżąc w rękach pale, na które nabite były ludzkie głowy i w tym samym momencie kazali im się wynosić z własnego domu, tata stwierdził, że chce nam oszczędzić podobnego widoku i zaplanował naszą ucieczkę z domu. Chcieliśmy przeżyć, za wszelką cenę nie chcieliśmy być rozdzieleni.

Matka Jeleny jest Chorwatką, ojciec bośniackim Serbem. Typowa mieszana rodzina, jakich w Jugosławii było wiele i które zaczęły mieć poważne problemy wraz z nastaniem wojny. Ojciec za wszelką cenę nie chciał  być wcielony do wojska i być zmuszony do walki z rodakami małżonki, dlatego postanowił zabrać ją, swoje dwie córki – wtedy trzyletnią Jelenę oraz kilka lat starszą Milicę i uciekać z rodzinnego Doboju – miasta w północno-wschodniej części Bośni. Jelena z tej chwili pamięta tylko, że kurczowo trzymała jedną ręką mamę, a drugą swój mały rower, którego nie udało się jej zabrać. Kilka kroków od nich spadały granaty. Pod osłoną nocy i przerażenia udało im się uciec.

Rodzina Petroviciów wylądowała u rodziny ojca pod Nowym Sadem, lecz tam, mimo  kilkuset kilometrów dzielących ich od najbliższej linii frontu, nie czuła się tam dobrze. Mała Jelena pamiętała, jak serbska rodzina regularnie szykanowała jej matkę. Gdy tylko pojawiła się możliwość, Petrovicie wyjechali do Stanów Zjednoczonych, które udzieliły im azylu i przyjęły mieszanych wygnańców. Od tamtej chwili jej domem jest St. Louis w Missouri, gdzie obecnie mieści się największa bośniacka diaspora znajdująca się poza terytorium Bośni i Hercegowiny. Ma to odzwierciedlenie w nazwie dzielnicy, gdzie skupiła się większość emigrantów. W Little Bosnia w lokalnych knajpach bez problemu dostaniemy pitę (jak sami Bośniacy nazywają burek), który popijemy rakiją lub lozą.

Wydawałoby się, że spokojne lata podstawówki, szkoły średniej, wreszcie colleage’u i dorastanie w kochającej rodzinie pozwoli zapomnieć Jelenie o jej utraconym dzieciństwie i wygnaniu z rodzinnej ziemi. Niestety najgorsze wspomnienia nie pozwalają o sobie zapomnieć i są na tyle zakorzenione w środku, że przypominają o sobie w błahych momentach. Teraz już wiem, że Jelena nie tylko prawie zawsze wpada w panikę, gdy ktoś ją przypadkowo obudzi w nocy. Boi się też przebywać w ciemnych pomieszczeniach i nigdy, przenigdy nie pozwala zostawić otwartego okna na noc, mimo niemiłosiernego skwaru panującego na naszym poddaszu w lato.

Innym razem wspomina, jak bardzo jest wdzięczna tacie, że zbiegł z całą rodziną, zamiast walczyć na wojnie. Cieszy się, że choć część jej dzieciństwa zostanie ocalona, mimo, że i tak przyszło jej zapłacić za to wysoką cenę. Już do końca życia będzie dla Amerykanów Bośniaczką, a dla Bośniaków Amerykanką. Sama słyszałam dwa czy trzy razy, jak ktoś z naszych rówieśników nazwał ją z pogardą Amerykanką. – Nie masz prawa nazywać samej siebie Bośniaczką, bo nie przeżyłaś takiego piekła, jak my w Sarajewie – dodał z wyrzutem i zaciśniętymi przez gniew ustami. -Nie gniewam się na niego. I tak miałam dużo więcej szczęścia, niż Dragana czy nasi znajomi ze studiów – kwitowała Jelena. – Nie wiem, czy potrafiłabym sobie teraz psychicznie poradzić, jeśli spędziłabym wojnę w oblężonym Sarajewie.

Portret drugi: Selma

Historia Selmy była nieco inna. Sarajewianka od pokoleń, wychowana w muzułmańskiej rodzinie, która określała siebie, jako nowoczesną tradycjonalistkę. Chętnie chodziła z nami na imprezy, ale nie piła podczas nich alkoholu, za to papierosów paliła na pęczki, a na pytanie dlaczego nie nosi chusty na głowie wybuchała śmiechem. – Nigdy nie było takiej tradycji w mojej rodzinie, to czemu ja miałabym to robić? – tak najczęściej brzmiała jej odpowiedź.

Selma, jak większość osób z wydziału, praktycznie nigdy nie wspominała czasów oblężenia miasta. Na początku wydawało mi się to dziwne. W końcu studiowałam na sarajewskim Wydziale Nauk Politycznych, gdzie tematy wojenne krzyżowały się mniej lub bardziej z tematyką wykładów i zajęć, a słowo RAT (wojna) profesorowie odmieniali przez wszystkie przypadki. No właśnie, temat był poruszany praktycznie jedynie przez wykładowców z milczącą aprobatą sarajewskich studentów.

Jednego razu podczas zajęć z Organizacji Międzynarodowych profesor w suchym tonie omawiał aktywność ONZ i innych instytucji podczas oblężenia Sarajewa. – Jak pan może mówić o tym takim beznamiętnym tonem? Przecież w mieście dzieci umierały z głodu przez ich organizacyjną porażkę – wykrzyknęła nagle Selma. W auli zrobiło się nieswojo. Dziewczyna kontynuowała:  – Oni przez tyle czasu mieli nas gdzieś, a my im potem stawiamy dziękczynny pomnik obrazujący puszkę z przeterminowanym jedzeniem, które dawali nam jak jakimś podludziom? Przez jej gardło przebrzmiewał żal, a w oczach pojawiły się łzy.

To właśnie tego dnia dowiedziałam się, że Selma spędziła dużą część oblężenia miasta w samym Sarajewie. Mieszkała na jednym z wielkich blokowisk, zbudowanych w czasach socjalizmu, które w czasie oblężenia stały praktycznie na linii frontu. Pamięta, kiedy całymi rodzinami chowali się w ciasnych blokowych piwnicach, aby nie być wystawionym na granaty spuszczane na miasto. Nie potrafi wymazać z duszy niepokoju przemieszanego z lękiem, kiedy jej mama wychodziła z domu, aby zdobyć dla swoich dzieci trochę jedzenia. W końcu określenie Aleja Snajperów nie wzięło się z niczego – ta główna arteria przecinająca Sarajewo była idealnie widoczna ze wzgórz okalających miasto.

Po kilku miesiącach, dzięki łapówkom i zlitowaniu się nad dziewczyną przez jednego Serba, dawnego sąsiada, do którego cała jej muzułmańska rodzina chodziła obchodzić prawosławne Boże Narodzenie, Selmie udało się opuścić oblężone miasto. Trafiła najpierw do Chorwacji, a stamtąd do małej mieściny w  Stanach Zjednoczonych. Tam, mimo rozłąki z rodziną, czuła się bezpieczne: już nie głodowała, a przeraźliwie cichej nocy nie przełamywał odgłos spadających bomb. Z tamtego okresu wyniosła znakomitą znajomość języka angielskiego oraz ciekawość świata. – Jeśli ktoś twierdzi, że nasz poziom nauki przed wojną był niski, to zawsze mam dla niego jedną anegdotę z mojego pobytu w Stanach: w szkole, do której uczęszczałam, zdarzało mi się uczyć matematyki dzieci z wyższych klas, mimo oczywistych problemów językowych.

Po zakończeniu wojny Selma wróciła do Sarajewa, do swojego małego mieszkania w blokowisku, które do tej pory straszy dziurami po granatach. Jej rodzice nie mieli tyle szczęścia. – Mimo, że ich straciłam, to cieszę się bardzo, że chociaż brat mi się ostał. Czy wyobrażam sobie mieszkać w innym mieście? Nie, mimo tych wszystkich strasznych przeżyć z dzieciństwa, nie. Kocham Sarajewo.

Niesamowite jest dla mnie to, jak po ponad dwudziestu latach temat wojny jest dalej tak żywy. Przewija się podczas zajęć na uczelni czy mocniej zakrapianych imprez. Nie raz byłam świadkiem burzliwych kłótni Bośniaków różnego pochodzenia o przyczyny wojny i stronę napadającą. Raz doszło nawet do rękoczynów, co tylko pokazuje, że nasze pokolenie nie jest obojętne w tych kwestiach.

Problemem jest tu – według mnie – nierozliczenie wojny i przenoszenie jej ciężaru gatunkowego na trzy strony: bośniacką, serbską i chorwacką, mimo, że oczywistym jest, kto do tej wojny doprowadził. Wypieranie się faktów w żywe oczy, co widać było nie raz podczas procesów przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii w Hadze nie pozwala uleczyć traum i jeszcze podsyca wzajemny antagonizm. Życie w Sarajewie dalej toczy się w cieniu wojny, a wspomniany napis „Sarajewo: spotkanie kultur” ewidentnie kole w oczy. Tak, to było miasto wielu kultur. Było.

Chcesz przeczytać moje inne posty dotyczące Sarajewa? Dowiedz się, jakie były moje wrażenia z pierwszego miesiąca mieszkania w tym mieście, jak przeżywałam tam 10 kwietnia oraz z jakich miejsc warto podziwiać najpiękniejsze panoramy stolicy Bośni i Hercegowiny.